Troost brengt ons terug tot onszelf

Om te beginnen concentreren we ons op een der grootste misverstanden inzake het troostbegrip. Troost neemt geen verdriet weg, het dooft het niet uit en is er niet de vijand van – integendeel. Troost stelt het verdriet uit, het rekt het moment uit, het is een opschorting waardoor het momentane verdriet langer aanhoudt. Ophouden met troosten is de ander met zijn verdriet alleen laten; troosten is het delen. Troost is begrip, hoe dat zich kan uiten bespreken we nader, voor nu is het van belang om in te zien dat de troost een helende functie heeft juist omdat het verdriet een helende kracht is.

Volgens filosoof Cornelis Verhoeven (1928-2001) is troost onlosmakelijk verbonden met incidenteel verdriet dat troost oproept om het uit te stellen en het oerverdriet waarin het incidentele verdriet uitmondt tijdens de vertroosting. Hoe werkt deze drie-eenheid? Ieder mens is behept van een ‘oerverdriet’: de mens is eindig (sterfelijk, beperkt, gebrekkig) en moet daarom leven met de idee dat zijn leven nooit compleet, voltooid, perfect zal zijn. Hij wordt ziek omdat hij er vatbaar voor is, hij lijdt aan allerhande smarten die hem overkomen of worden aangedaan, en uiteindelijk zal hij noodgedwongen sterven.

Het oerverdriet is daarom een elementair onderdeel van de menselijke conditie dat overigens vaak tragisch is, omdat er immer en voor ieder meer dan eens momenten zullen zijn waarin de eigen vrijheid (de eigen vermogens om een keuze te maken) tevergeefs is en zal resulteren in het maken van een verkeerde keuze. Die keuze zal ons pijnigen net zozeer als dat natuurgeweld ons kan teisteren.

Het oerverdriet is het basisfundament van menselijk lotgenotenschap omdat we allen stervelingen zijn, het is de humus die saamhorigheid doet oogsten. Als we dan te maken krijgen met ‘incidenteel verdriet’, datgene wat ons verdriet abrupt veroorzaakt, dan roepen we (on)bewust de aandacht van lotgenoten op. Incidenteel verdriet is het tijdelijke verdriet dat ons overkomt en waardoor we ‘vallen in het wenen’ (Plessner). Het kunnen smarten zijn afkomstig van een tragische keuze, relatiebreuk of de dood van een geliefde enzovoort. Het incidentele verdriet triggert huilbuien en bijhorende emoties en affecten. Wanneer zij dan opgemerkt worden door anderen begint de vertroosting. Het incidentele verdriet mondt uit in de oceaan van oerverdriet en dat proces heet ‘troost’.

Verdriet ontstaat door nare gebeurtenissen, maar we kunnen het eveneens kunstmatig opwekken en ook dat vraagt om troost. Dergelijke gelegenheden bevredigen onder meer de behoefte aan verbinding (saamhorigheid). Troost brengt het diepe verdriet dat in ons schuilt in beweging, het brengt ons terug tot onszelf.

Niets onthult dit zo treffend als de befaamde Matthäus-Passion van de Duitse componist Johann Sebastian Bach (1685-1750). Het muziekstuk belichaamt de lijdensweg (incl. de kruisdood) van Christus. Het wakkerde in de 17de en 18de eeuw een massaal gevoelde compunctio cordis (‘rouwmoedigheid van het hart’) aan bij menigeen door middel van een gemeenschappelijke gevoeligheid voor de ambivalente tegenstelling van de natuur. De ‘zwakheid’ van Christus (lichamelijke gebreken, sterfelijkheid, de ondoorgrondelijke teneur tot kwaadaardigheid) contrasteert met zijn ‘lijden’ (het hoopvolle en empathische mededogen van de luisteraars). Men lijdt (gezamenlijk) mee en dat doorprikt het mensenhart. Vervolgens verwordt dit medelijden tot dankbaarheid waardoor de passiedood zowel verlossend als zingevend werd ervaren. Nooit kunnen we anderen volledig begrijpen en vice versa, maar omwille van een ‘bemiddeling’ – Christus’ passiedood – is het mogelijk een brug te bouwen naar de ander.

De bemiddeling is met andere woorden een wederzijdse troost die magnetisch werkt. De individuele smarten monden uit in een universele oceaan van (oer)verdriet. Daardoor wordt andermans incidentele verdriet geenszins inzichtelijker, maar wel het diepere verborgen leed.