CORONADOSSIER / Onze maatschappij is in de greep van een verhaal over een virus. Maar op welke feiten is deze coronacrisis gebaseerd?

Officiële cijfers met betrekking tot het aantal besmettingen blijven nog altijd uit, vermits er te weinig testkits voor handen zijn en enkel die mensen worden getest die tot een risicogroep behoren of ernstig ziek zijn. Waarom wordt het aantal testen niet opgevoerd? Het uitgangspunt is toch altijd: meten is weten?

En wat met de uiteindelijke doodsoorzaak?

Prof. M.D.:" Eigenlijk stuiten we weer op hetzelfde gegeven: het zal onmogelijk zijn om precies te bepalen wie wel en niet aan corona stierf. Als iemand op gezegende leeftijd met wankele gezondheid het coronavirus krijgt en sterft, sterft hij dan aan dat virus? Is de laatste druppel meer de oorzaak van het overlopen van de emmer dan de eerste? We kunnen zo op een artificiële of betekenisloze manier het aantal doden opdrijven. En we moeten vermelden dat ook het omgekeerde geldt: er kunnen ook veel meer doden zijn dan er geteld worden. In Italië werden mensen die buiten het ziekenhuis stierven begraven zonder test. Zij komen niet in de statistieken terecht."

(lees verder onder de quote)

Het lijkt aannemelijk om de feiten te geloven: we zijn dagelijks getuige van overvolle ziekenhuizen in Italië, colonnes legervoertuigen die lijken afvoeren, ruimtes vol met doodskisten. Is dit niet het ware verhaal?

Prof. M.D.: "Het is belangrijk dat we stilstaan bij iets waar we ondertussen in paniek aan voorbij hollen: wat onze reactie op het virus bepaalt, zijn niet de feiten op zich maar wel het verhaal dat omtrent de feiten geconstrueerd wordt. Die context wordt geconstrueerd door hulpverleners die oprecht hun best doen, door mensen die hun medemensen niet willen zien lijden, door politici die de juiste beslissingen willen nemen, door academici die zo objectief mogelijke informatie willen verstrekken. Maar dit wordt ook geconstrueerd door politici die onder druk staan van de publieke opinie en zich genoodzaakt voelen om krachtdadig op te treden, door leiders die de controle kwijt waren over de samenleving en nu door het virus de teugels weer in handen kunnen krijgen, door experts die hun onwetendheid moeten verbergen en de vlucht vooruit kiezen, door academici die een gelegenheid zien om zich te laten gelden, door de in de mens inherent aanwezige neiging tot hysterie en dramatiek, door farmaceutische bedrijven die een gouden kans ruiken, door media die gedijen op sensationele verhalen, door getuigenissen van unieke gevallen bij wie het ziekteverloop uitzonderlijk zwaar was…"

Waarom wordt er rond de coronacrisis wel een ‘sage geconstrueerd’ en niet rond bv. de jaarlijkse griepuitbraak?

Prof. M.D.: "Het is ergens logisch dat iets als griep en kanker dat niet konden. Het woord ‘griep’ kon nooit het vermogen hebben om op dezelfde manier angst aan te koppelen als een nieuwe ‘mysterieuze’ virale aandoening. Ons grootmoeder had al de griep, en zij had er haar remedies voor, etc. ‘Griep’ is een woord dat met ‘een kwaaltje’ geassocieerd wordt. En kanker kent niet die volatiliteit en besmettelijkheid als een virus. Een virus is de ultieme, onstopbare en onzichtbare doder. Als dusdanig is het vanuit psychologisch oogpunt perfect om massief angst uit te lokken."

U doelt dan op de exponentiële groei van het aantal burn-outs, posttraumatische stress, en andere vormen van psychisch lijden?

Prof. M.D.: "Ziekteverlof door psychisch lijden en gebruik van psychofarmaca volgden een exponentiële curve; de diagnose burn-out nam epidemische vormen aan en bedreigde het functioneren van hele organisaties, bedrijven en overheidsinstellingen; het toekomstbeeld werd meer en meer getekend door pessimisme en perspectiefloosheid. Als onze samenleving niet zou worden weggespoeld door de wassende zeeën, dan wel door de vluchtelingenstroom. Het Grote Verhaal van deze maatschappij, van de verlichting, leidde om het zacht uit te drukken niet langer tot het optimisme en positivisme van weleer. Vanuit een hedendaags psychoanalytisch perspectief is dat precies het punt waarop de angst zich situeert: het punt waar men niet langer zekerheid vindt in een sage over de eigen identiteit."

(lees verder onder de advertentie)

Zijn er eerder in de geschiedenis voorbeelden van gelijkaardige gebeurtenissen/omstandigheden waarbij de angst dergelijke proporties aannam?

Prof. M.D.: "Tjah, angst komt en gaat onder de bevolking. Je ziet dat de meeste grote calamiteiten zoals oorlog voorafgegaan worden door periodes van grote angst en ontreddering. Ik heb niet direct weet van literatuur die beargumenteert dat epidemieën voorafgegaan worden door sterke angst. Maar er is wel veel onderzoek dat toont dat angst op de meest directe manier tot drastische verlaging van de immuniteit en zelfs op een paar uur tot de dood kan leiden. Dat werd zowel aangetoond bij dieren als mensen. "

Wordt een mens er allemaal niet onverhoopt moedeloos van? Van alles wat elke dag op ons afkomt? Worden we niet ziek gemaakt?

Prof. M.D.: "Dit is mijn stelling: deze crisis is in de eerste plaats een psychologische crisis, een massieve doorbraak van angst in de maatschappij. Angst wordt slechts in heel beperkte mate veroorzaakt door reële problemen, maar ze rechtvaardigt zichzelf door reële problemen te creëren. Die problemen voelen we nu al aan door de maatregelen: op politiek vlak het oprijzen van de dictatoriale staat; op economisch vlak de recessie en het failliet van talloze bedrijven en kleine zelfstandigen; op sociaal vlak een blijvende aantasting van de (fysieke) band tussen mensen; op psychologisch vlak nog meer angst en depressie; en jawel, op lichamelijk vlak, in de nasleep van de psychologische en sociale stresstoestand, een collaps van de immuniteit en de fysieke gezondheid. Lees er de literatuur omtrent psychogene dood (sterven door opgeven, door wanhoop), placebo’s en hypnotische sedatie op na om u ervan te vergewissen hoe onvoorstelbaar sterk de impact van psychische factoren op lichamelijke ziekte en gezondheid kunnen zijn. Zonder dat we de spiraal van angst en psychisch onbehagen kunnen doorbreken waarin we als maatschappij al decennia aan het wegglijden zijn, kunnen virussen die nu nog relatief onschadelijk zijn in de toekomst wel degelijk ravages aanrichten."

Zal de angst die nu wereldwijd ontstaat niet méér slachtoffers eisen dan het coronavirus zelf?

Prof. M.D.: "Het is een doembeeld dat zich zeker aandient, namelijk dat de gevolgen van de angst en bij uitbreiding ook van de maatregelen die genomen werden erger zouden zijn dan de gevolgen van het virus zelf. Angst heeft immense gevolgen op verschillende niveaus. Op politiek vlak, de overheid bijvoorbeeld, leidt sterke angst quasi altijd tot radicalere leiders en uiteindelijk tot dictaturen en totalitaire staatsystemen. Maar er zullen zonder twijfel ook gevolgen zijn op andere vlakken, waaronder het lichamelijke vlak dat niet mag uit het oog verloren worden. Angst leidt tot verzwakking van immuniteit en daardoor wordt de mens onder andere vatbaarder voor alle soorten infecties, hartkwalen, etc."

(lees verder onder de quote)

Welk leerproces gaat er achter deze crisis schuil?

Prof. M.D.: "Dit is de échte opgave waar we als individu en als maatschappij voor staan: een nieuw verhaal construeren, een nieuwe grond voor onze identiteit, een nieuwe grond voor onze maatschappij, een nieuwe grond voor het samenleven met anderen. Hannah Arendt had dat al door in 1954, dat het oude vertelsel aan het aflopen was en dat we daarom geconfronteerd werden met “the elementary problems of human living-together”. Er moet niet in de eerste plaats een materiële barrière tegen een virus opgeworpen worden, maar wel een symbolische barrière tegen de angst. Dat in gedachten houden kan misschien helpen om op het juiste niveau te handelen in deze crisis."

Welke boodschap heeft u voor de overheid en media?

Prof. M.D.: "Ten eerste: wees veel voorzichtiger met cijfers en geef oprechtheid in verslaggeving voorrang op sensatiewaarde en dramatiek; ten tweede, besef dat angst een probleem op zich is; ten derde, geef de democratie en de vrijheid van de burger niet op."

Welke boodschap heeft u voor de mensheid?

Prof. M.D.: "Laat de vrijheid – vooral het recht op vrij spreken – niet ondergeschikt worden aan de angst voor om het even welk virus. Generaties en generaties hebben gevochten en hun leven gegeven om een bepaalde vrijheid te realiseren. Toon dat je die vrijheid waard bent. Als je een leven wil dat de moeite waard is om geleefd te worden, moet je een bepaald risico kunnen aanvaarden. Geef niet alles op voor een gevoel van veiligheid dat uiteindelijk vals kan blijken te zijn."

Meer lezen?

De uitbraak en het gevolg van het Corona-virus: what’s next?
Boost je immuunsysteem met deze 4 tips