Last van tunnelvisie? #CoronaEdition - Lieven Annemans aan het woord

Bloom. U suggereert dat de schade van de lockdown groter is dan de voordelen die hij heeft opgebracht. Heeft de regering deze crisis verkeerd aangepakt?

Prof. Annemans. “De initiële beslissing om in lockdown te gaan, daar kon ik me op dat moment ook wel in vinden. Dat virus was zodanig onvoorspelbaar, dat er op een gegeven ogenblik nauwelijks een andere keuze was. Het oorspronkelijke doel was duidelijk omlijnd: ‘flatten the curve’, om de capaciteit van onze ziekenhuizen te vrijwaren. Dat is ook gelukt. Maar ik ben van mening dat men al iets sneller had kunnen denken aan exitscenario’s en versoepelingen, uiteraard met inachtneming van de regels, zoals afstand houden, mondmaskers dragen wanneer afstand houden niet mogelijk is en handen wassen. Er is sprake van voortschrijdend inzicht. Het goede nieuws is, dat onwetendheid tijdelijk is. Door het voortschrijdend inzicht konden wetenschappers en politici tot andere aanbevelingen en tot een betere aanpak komen. Dat is overal gebeurd, hoewel de balans nog te veel overhelt naar enkel het virus. Ondertussen beschikken we over een schat aan informatie. Die moeten we inzetten om ons uit deze crisis te loodsen en een volgende te proberen voorkomen.”

Veel mensen zijn door de coronamaatregelen helemaal uit de boot gevallen. er is een psychische ontreddering aan het groeien, in alle geledingen van de maatschappij. Ook de financiële gevolgen zijn haast niet te overzien.

Prof. Annemans. “Zonder lockdown was er ook angst geweest, maar nu zien we inderdaad een stijging van het aantal depressies, paniekaanvallen, burn-outs, kindermisbruik en gevallen van agressie. De aanpak heeft duidelijk een zeer nefaste impact op onze samenleving. Om nog niet te spreken over de toegenomen armoede, werkloosheid, significante inkomensverliezen, enz. Dat financiële mag nooit een doel op zich zijn, maar een welvarende economie staat wel in dienst van de samenleving. Financiële verliezen als gevolg van de maatregelen hebben wel degelijk enorme gevolgen voor de levenskwaliteit van de getroffenen. Dus eigenlijk kan je stellen: deze crisis heeft onze samenleving serieus dooreengeschud. Willen we wel een maatschappij zoals we ze de voorbije decennia hebben zien evolueren? Willen we geen beter normaal? Dus kunnen we ook deze crisis aangrijpen om vooruitgang te boeken. Hoe kunnen we bestaande problemen, los van COVID-19, die reeds aanwezig waren maar die door de crisis op scherp zijn gesteld, aanpakken om naar een nieuw normaal te evolueren? Het geestelijk welzijn is daar een heel belangrijk element in. Veel mensen zitten in een ratrace, worden constant beïnvloed door digitale kanalen. Studies wijzen uit dat dit ook angst en depressie in de hand werkt, omdat de geest niet meer tot rust kan komen. Je brein laten reflecteren, warme relaties aangaan, die zaken worden nu belangrijk en daar kan nog serieus aan gewerkt worden. Laten we vooral onze lessen trekken uit deze crisis.”

Er werden levens gered. Tegelijkertijd zijn er ook veel levens verloren gegaan als gevolg van de maatregelen. Is hier sprake van disproportionaliteit?

Prof. Annemans. “Het risico bestond erin dat we in een coronatunnel zouden terechtkomen en dat is helaas ook effectief gebeurd. Op een bepaald moment sijpelden er in de GEES (Groep van Experts die belast is met de Exit-strategie, red.) signalen binnen dat er mensen waren die geen toegang hadden tot noodzakelijke zorg, omwille van het feit dat zorg niet beschikbaar was, of omdat die groep zelf te angstig was, waardoor ze niet durfden buitenkomen om hulp te zoeken. De opdracht bestond erin om zo snel mogelijk de zorg opnieuw open te stellen voor die mensen en dat ook zo te communiceren. Dan ondervind je hoe moeilijk het is om iedereen mee te krijgen. Sommigen zitten in een danige panische angst en zijn zo gefocust op het coronavirus, dat ze vergeten dat er ook nog andere problemen bestaan. Tot op vandaag zijn er nog altijd mensen met overdreven angst die niet durven buitenkomen. En dat is natuurlijk iets waar we een volgende keer waakzamer moeten voor zijn. Waakzaamheid cultiveren, eerder dan angst. Vervolgens is er de kosten-baten-analyse. Daar zijn we zelf mee gestart, los van de regering. Om te berekenen hoeveel QALY’s er verloren zijn gegaan, en dit voor elke week extra lockdown. Een QALY is een quality-adjusted life year, een parameter voor een kwalitatief levensjaar (red.). Het is de bedoeling om te bepalen hoeveel QALY’s de lockdown heeft toegevoegd, en hoeveel ze heeft gekost. Maar dat is heel moeilijk, want de cijfers komen slechts druppelsgewijs binnen. Zo hebben we nu wel al gegevens over gemiste diagnoses van kanker. Pas achteraf zullen we de balans kunnen opmaken en nagaan/meten hoe groot de schade effectief is geweest, met betrekking tot verloren levensjaren. Er zijn tot op heden nog zoveel onzekerheden. Die afweging zal sowieso vroeg of laat gemaakt worden. Ik voel, met wat we nu al weten, dat de nadelige gevolgen groter zijn dan de baten. Dat durf ik nu al zeggen.”

Enerzijds applaudisseren voor het zorgpersoneel, anderzijds mensen online vernederen die even willen uitblazen in het park na dagen opgesloten te zitten in een klein appartement zonder tuin. Is er geen duale solidariteit ontstaan?

Prof. Annemans. “Het gaat in twee richtingen. Enerzijds is er een stroming van meer verbondenheid ontstaan: mensen die elkaar opbellen, voor elkaar beginnen zorgen, leden van verenigingen die voor elkaar in de bres springen, ouderen die via de stad bezoek of hulp aanvragen… Anderzijds zien we een ongeziene toename van isolement, eenzaamheid, maar ook binnen de muren van bepaalde woningen is er een toename van geweld. Twee uiteenlopende stromingen dus. Die positieve trend moeten we cultiveren en dat negatieve moeten we de volgende keer absoluut zien te vermijden. Daar moeten we nu al werk van maken. Eindelijk is de jeugdwerking terug op gang gekomen, alsook sociale diensten. Dat heet ‘uitreiken’. Outreach. Dat wil zeggen dat er niet gewacht wordt tot een hulpvraag zich aandient, maar dat er actief een helpende hand wordt gereikt aan mensen van wie we weten dat ze in precaire omstandigheden leven. Het is belangrijk om daar heel veel aandacht aan te schenken en te vermijden dat het de verkeerde kant opgaat. Maar het heeft uiteraard vooral te maken met de maatschappij zelf. Als iedereen gelukkig is, is er geen geweld, racisme, enz. Vandaar dat ik de laatste vijf jaar ben opgeschoven van gezondheidseconomie naar welzijnseconomie, met het UGent-NN geluksonderzoek, want dat is een niet te onderschatten element in vele maatschappelijke problemen. Zo blijkt dat arbeiders en studenten het zwaarst hebben geleden onder de coronacrisis, op vlak van geluksgevoel dan. Bij studenten komt dat omdat zij heel sterk afhankelijk zijn van hun sociaal netwerk, dat tijdens de lockdown volledig wegviel. Arbeiders deelden het meeste in de klappen, omdat ze vaak technisch werkloos werden. Mensen moeten zich, om gelukkig te zijn, nuttig kunnen maken. Maar we merken ook positieve veranderingen op: mensen zijn echt op zoek gegaan naar zichzelf. Zo worden velen zich bewuster van hun fysieke én mentale gezondheid en beseffen ze dat ze daar zelf proactief aan kunnen werken. Dat zijn gunstige trends waarop we kunnen verder bouwen om de samenleving te verbeteren.”

Op 28 mei gaf u aan: “België is wereldkampioen in het genezen van zieke mensen, maar voorkomen is goedkoper”. Ook neuroloog Steven Laureys probeert meditatie al jaren op de kaart te zetten. Waarom wordt daar niet meer aandacht aan besteed?

Prof. Annemans. “We hebben daar een term voor: universele preventie. Dat wil zeggen dat je naar iedereen acties richt die als doel hebben de mensen gezond te houden, fysiek en psychisch. Fysiek heeft te maken met het stimuleren om meer te bewegen: te voet naar de winkel, met de fiets naar het werk, bewegingsopvoeding of gezondheidsopvoeding voor de kinderen (zodat de volgende generatie automatisch gezonder leeft). Combineer je dat met technieken van het trainen van het brein, zoals meditatie, yoga of mindfulness, dan blijkt inderdaad dat ons brein veel beter bestand is tegen alle indrukken. Mensen die daar actief mee aan de slag gaan zijn gemiddeld veel minder geïrriteerd en worden minder snel boos. Wij verrichten zelf studies naar de mogelijke implementatie van meditatie in de lagere scholen. Je ziet dat dit begint te leven en dat is een fantastische evolutie. Maar het hangt ook af van de levenshouding. Er is teveel schermtijd, zowel bij jong als oud. We moeten voor onze kinderen voldoende rustige momenten inplannen om boeken te lezen, te bewegen, te spelen, enz. Ook dát is preventie.”

Gezondheidszorg wordt zo stilaan onbetaalbaar. Hoe kan dit, in een welvarend land in 2020?

Prof. Annemans. “Je moet dat vanuit twee perspectieven bekijken. Goede gezondheidszorg is een fundamenteel recht als mens. Als je dat recht wil uitoefenen, moet het ook betaalbaar zijn voor de mensen zelf. Zo weinig mogelijk uit de eigen portemonnee betalen dus, maar het systeem moet ook voor de overheid betaalbaar blijven. Als we de komende jaren elk jaar ca. 2% meer uitgeven aan gezondheidszorg, wetende dat de economie na deze crisis opnieuw zal groeien en floreren, dan is dat te dragen. Maar waar de overheid zeker zal moeten over waken, is dat het allemaal betaalbaar blijft voor de patiënten. In ons land zijn er naar schatting al 700.000 mensen die noodzakelijke zorg uit- of afstellen, omdat ze die niet kunnen betalen. Dat heeft niet alleen met de supplementen te maken, maar zelfs het remgeld is soms nog te hoog voor bepaalde zorg. Dat is een goed systeem, dat remgeld, want dat houdt medisch shoppen en misbruik van medicatie tegen. Maar voor noodzakelijke zorg, voorgeschreven door of op advies van een arts, zou dat eigenlijk niet mogen bestaan. Er is dus ongetwijfeld nog ruimte voor verbetering.”

(lees verder onder de advertentie)

Dr. Prof. Lieven Annemans was verder ook voorzitter van het maatschappelijk relancecomité. Dit comité stelde een plan op dat Vlaanderen niet enkel uit deze crisis moet loodsen, maar dat ook fundamentele doorbraken voor de toekomst mogelijk moet maken, met inachtneming van de situatie tijdens het pre-coronatijdperk. Het volledige plan omvat maar liefst 200 actiepunten, die ons onder meer moeten wapenen tegen volgende golven, omdat een nieuwe lockdown geen optie meer is. Daarnaast werpt het comité een blik op de toekomst, met de lessen die we getrokken hebben uit de coronacrisis in het achterhoofd. Enkele highlights:

*Elk kind moet toegang hebben tot een pc en internetverbinding.

Tijdens de lockdown was de digitale versnelling meer dan aanwezig, maar die legde tegelijkertijd de pijnpunten bloot: er is sprake van een serieuze digitale kloof, waar de meest kwetsbare groepen het meest onder lijden.

*Een ambitieuzer klimaatbeleid dringt zich op.

De fiets beleefde hoogdagen de laatste maanden, en dat moet zo blijven, zeker voor essentiële verplaatsingen zoals woon-werkverkeer. Zo verdwijnen de files, boost de Vlaming proactief z’n eigen fysieke gezondheid én zorgen we massaal voor minder uitstoot. Zo wordt er gedacht aan een 15-minutenstad, waarin een groot aanbod van diensten en groen steeds binnen fiets- en wandelbereik ligt.

(lees verder onder het kader)

*Woonzorgcentra zijn klaar voor een metamorfose.

Het structureel opwaarderen van alle zorgberoepen en een betere samenwerking tussen gezondheids- en welzijnswerking zijn cruciaal om ervoor te zorgen dat niemand meer uit de boot valt bij een volgende crisis. Er is nood aan een investering in het behoud van fysieke én geestelijke gezondheid.

*Levenslang leren is de norm.

Voor jongeren dient remediëren van de leerachterstand tijdens vakanties mogelijk worden en volwassenen moeten tijdens hun loopbaan vlotter toegang krijgen tot bijscholingen, want de arbeidsmarkt vraagt voortdurend nieuwe competenties.

*Cultuur voor iedereen.

Ook wanneer fysieke bijeenkomsten niet mogelijk zijn (nu voor iedereen, maar doorgaans het geval voor kwetsbaren en minder mobiele personen), heeft iedereen het recht om te genieten van zijn/haar vrije tijd. Een versnelde uitrol van de Uitpas, het introduceren van een ‘vakantiegemeente’ voor dagtoerisme en nieuwe digitale vormen van recreatie zijn enkele van de aanbevelingen.

*Duizenden openstaande vacatures en tegelijk een hoge werkloosheidsgraad kunnen niet langer.

Idealiter komen er gerichte maatregelen om bepaalde jobs meer ‘werkbaar’ en zo aantrekkelijker te maken. Daarnaast behoren competentiechecks en het herbekijken van de jobbonus tot de mogelijkheden om dit te bewerkstelligen.

Bron: Annemans, L., Ballon, P., Bourgeois, S., Duyck, W., Hermans, E., Marx, I., Smarandescu, A., Stevens, L., & Vervotte, I. (2020, juli). ‘Vlaanderen herleeft’ Aanbevelingen voor maatschappelijke relance naar aanleiding van COVID-19. Economisch adviescomité. https://www.vlaanderen.be/publ...

Meer lezen?

OPINIE / Waarom digitale gesprekken zo uitputtend zijn
OPINIE / In deze crisis moeten politici beslissen, op principiële eerder dan rationele gronden