OPINIE / Waarom digitale gesprekken zo uitputtend zijn

Een artikel dat in Knack is verschenen

In eerste instantie ziet men daar vooral noodzaak en ook wel voordeel in. Men voelt zich veilig voor het virus, bespaart tijd, hoeft niet in de file te staan, vermindert de ecologische voetafdruk enzovoort. Maar er komen ook meer en meer meldingen dat de drastische overschakeling op online gesprekken tot uitputting en burnout leidt - in die mate dat sommigen van een digitale depressie gewagen. De kern van het probleem ligt misschien wel hierin: tijdens een gesprek wordt niet enkel informatie overgedragen, er gebeurt ook een subtiele lichamelijke uitwisseling, en die wordt verstoord door de digitalisering. Dat lichamelijke aspect van spreken is van vitaal belang - letterlijk: kinderen overleven niet zonder. Het maakt taal tot liefde en lust, beladen met een verfijnd erotiserend vermogen. Het zorgt dat we na een online werkweek fysiek hunkeren naar een 'gewoon gesprek'.

Een digitaal gesprek is niet hetzelfde als een 'echt' gesprek. Bij zuigelingen zie je dat misschien nog het best. Tijdens de eerste zes maanden leren zij aan een verbluffend tempo taalklanken van elkaar onderscheiden, maar - cruciaal - enkel tijdens het luisteren naar een fysiek aanwezige ander, niet bij het luisteren naar een audio- of video-opname (zie onderzoek van Patricia Kuhl).

Het vroege leren van taal is onverbrekelijk met lichamelijke aanwezigheid van de ander versmolten. Het kind neemt de (lichaams)taal van de moeder over terwijl het zijn honger en dorst bevredigt aan haar lichaam en zich koestert aan haar warmte. Het fixeert ademloos het gelaat van de moeder en bootst de erop spelende uitdrukkingen na. Het luistert met gespannen aandacht naar de geluiden die ze maakt en neemt al in zijn vroegste gesnik en geschreeuw - direct na de geboorte en eigenlijk ook al ervoor (zie experimenten van Murphy-Paul, 'What babies learn before they are born') - de melodische en klankmatige kenmerken van haar spreken over.

Het kind doet dit niet zomaar. Het realiseert via zijn creatieve imitaties een soort symbiose met de moeder. Het voelt erdoor wat zij voelt. Terwijl het de lachende gelaatsuitdrukking van de moeder overneemt, voelt het ook haar blijdschap. Als het haar verdrietige gelaatsuitdrukking overneemt, erft het ook haar neerslachtigheid. En iets gelijkaardigs geldt voor de uitwisseling van geluiden: in het tingelen van de taal van de moeder trilt het wel en wee van haar wezen, en het kind dat die taal nabootst, resoneert mee op dezelfde psychische golflengte. Dit proces is letterlijk van vitaal belang voor het kind - het ontbreken ervan is zonder meer dodelijk. Spitz bestudeerde twee groepen kinderen van wie hun biologische behoeften (eten, drinken, kleding, huisvesting, etc.) op dezelfde manier bevredigd werden, maar van wie de ene groep een stabiele psychische band had met een moederfiguur en de andere niet. Hij vond dat de sterftegraad significant hoger lag in de laatste groep.

Het punt dat ik maak is het volgende: Er spelen zich vergelijkbare processen af tijdens gesprekken van volwassenen en digitalisering verstoort die processen, met verstrekkende psychische gevolgen. Tijdens het spreken spiegelen ook volwassenen, zonder dat ze het zelf beseffen, voortdurend de gelaatsuitdrukkingen en lichaamshoudingen van de gesprekspartner (zie onderzoek naar de zogenaamde spiegelneuronen). Dit gebeurt via een soort innerlijke imitatie, via lichte stijgingen in spierspanningen die meestal niet uiterlijk waarneembaar zijn. Maar dat volstaat ruimschoots om in een onmeetbaar kort tijdsverloop de ervaringswereld van de ander te registreren - dat de ander pijn heeft, zich triest of blij voelt, eventueel dat hij enkel doet alsof, enzovoort. Dit proces leidt tot een merkwaardig directe connectie tussen gesprekspartners. Ik ben beroepsmatig al vijftien jaar bezig met het gedetailleerd bestuderen van (psychotherapeutische) conversaties en ik heb me daar heel concreet kunnen van vergewissen.

Als dat allemaal waar is, waarom is spreken via digitale weg dan zo aantrekkelijk? Lang voor de coronacrisis hebben we het kouten en keuvelen al vrijwillig ingewisseld voor chatten. Digitale gesprekken kunnen ook met mensen die veraf zijn en ze kosten minder inspanning (bv. geen verplaatsing), dat klopt, maar er speelt ook een andere, psychologische factor. Onzekerheid is het kenmerk bij uitstek van de menselijke ervaring - geen dier wordt zo achtervolgd door twijfel of stelt zich existentiële vragen - en dit geldt in het bijzonder op het punt van onze verhouding tot de Ander. Hoe kan ik goed doen voor de Ander? Ziet hij me graag? Vindt hij me aantrekkelijk? Beteken ik iets voor hem? Wat wil hij van me?

Bij een digitaal gesprek, waarin de ander letterlijk op afstand wordt gehouden maar toch bereikbaar is, dienen deze eeuwige vragen en de eraan gekoppelde onzekerheid en angst zich minder scherp aan; het gevoel van controle is groter; het is gemakkelijker om selectief bepaalde dingen te laten zien en andere te verbergen; kortom: men voelt zich psychologisch veiliger en comfortabeler achter een digitale muur en betaalt daar argeloos de prijs voor van verlies aan ziel. Zo bekeken is het coronavirus inderdaad - zoals Houellebecq het onlangs stelde - 'een geweldig excuus om het geleidelijk verdwijnen van menselijke relaties verder te zetten'. Waar rationalisering en mechanisering tot een ideologie en cultus worden, is men blind voor de menselijke kost ervan. Onlangs kondigde Elon Musk aan dat we binnen vijf jaar geen stuntelige menselijke taal - bron van eeuwig misbegrip - meer nodig zullen hebben. Hij zal voor een microchip zorgen die in de hersenen kan ingebouwd worden en die de mens zal toelaten om via digitale signalen foutloos te communiceren.

De mechanistische ideologie leeft eigenlijk altijd op krediet. In de toekomst, als de kennis compleet en de technologie perfect zal zijn, zal ze de mens-machine naar het paradijs brengen. Maar voorlopig word je er vooral depressief van. Het valt te verwachten dat de reeks crisissen die eraan zit te komen, de inconsistenties in de mechanistische ideologie en het falen van de erbij aansluitende, pseudo-rationele remedies steeds duidelijker zichtbaar zal maken en meer en meer mensen tot hetzelfde besluit zullen komen als de grondleggers van de wetenschap: het wezen van de dingen is niet rationeel kenbaar en de werkelijkheid kan niet gereduceerd worden tot mechanistische schema's. We kunnen de essentie van het leven dan eindelijk gaan zoeken waar ze echt te vinden valt: in datgene wat altijd maar weer aan rationalisering en mechanisering ontsnapt, datgene, bijvoorbeeld, dat uit een gesprek verdwijnt als je het digitaliseert

Meer lezen?

CORONADOSSIER / Onze maatschappij is in de greep van een verhaal over een virus.
Alle ins en outs over dat vermaledijde mondkapje