Begroeting als teken van menswaardigheid: een filosofische benadering

Het is een privilege om als intelligent bestempeld te worden door menigeen. Soms lijkt het wel alsof de eigen waarde vasthangt aan de mate van intelligentie. Op de achtergrond heerst er een onuitgesproken verbond dat stelt dat een van de algemene doelstellingen van ‘de mens’ erin bestaat een intellectueel te worden. En dat zijn we tegenwoordig ook allemaal, onze westerse wereld stikt van slimmeriken gewapend met scherpzinnige humor. Maar het is niet voor niets dat de oude filosoof Aristoteles ooit opteerde voor het tragische boven het komische. De doorsnee tragicus treurde vanwege bepaalde ethische omstandigheden die met elkaar in conflict waren. Hij treurde wanneer elke keuze die hij kon maken een verkeerde was.

De comedicus daarentegen schaterde met alle omstandigheden omdat alles uiteindelijk altijd weer goed kwam. In een blijspel werd door de toeschouwers verwacht dat de, op het eerste gezicht, schrijnende toestand waarin een toneelspeler zich bevond, in wezen slechts een schijnprobleem was. Het had niet zoveel nood aan catharsis, het medegevoel met personages, omdat alles wat in de komedie verkeerd liep toch weer goed zou komen. In het treurspel was daarentegen die catharsis cruciaal omdat de toeschouwer zich daardoor inleefde in de innerlijke conflicten van de tragische held(in). De tragedie liet de toeschouwer op gevoelsmatige basis kennismaken met de noodwendigheden die in het dagelijkse leven ook voorkomen zoals hartverscheurende keuzes of ruzies die ongewild uit de hand lopen.

De hedendaagse intellectueel is het tegenovergestelde van wat Aristoteles verdedigt, het tragische primeert niet langer het komische. Figuurlijk gesproken wordt de begroeting niet nederig ontvangen maar potsierlijk weggewuifd. Wie uiterst scherpzinnig is en de neiging heeft om te denken dat alles niet zo erg is, staat daardoor te weinig stil bij het tragische aspect van ieder mensenleven. Menswaardigheid wordt daardoor herleid tot slechts een kwestie van verantwoordelijkheidszin. We beoordelen mensen vaker en sneller in plaats van ons in te leven in hun verhaal. De typisch existentialistische leuze uit de jaren tachtig ‘ik ben wat ik doe’ wordt daardoor al te letterlijk genomen. Eén ding spreekt alsnog boekdelen: de universeel vigerende ‘menswaardigheid’, die zich overigens het meest pertinent onthult in een groetend gebaar, wordt gerelativeerd van zodra de lach het treuren ondermijnt.

Heilig en waardig

De notie van menswaardigheid is oorspronkelijk gefundeerd op een religieuze grond. Het onderstreept de gedachte dat ieder mens zonder uitzondering behoort tot een morele gemeenschap. Beschouwd vanuit monotheïstisch oogmerk, staat ieders naam ‘geschreven in de palm van Gods hand’, dit werd onder meer beklemtoond doordat de gelovige de ander op rituele wijze begroette. Uiting van erkenning nopens menswaardigheid is een sociaal gebeuren en blijft enkel slechts daardoor haar intrinsieke waarde behouden. Wat men door de symbolische groet heimelijk te berde brengt is dat men de ander hoog in het vaandel draagt.

Indachtig het voorgaande sluiten we af met een fragment van Vlaams filosoof Herman De Dijn: “Wat is precies […] ‘heiligheid’, de glorie van het mens-zijn? Ze wordt paradoxaal genoeg vooral zichtbaar en tastbaar in de nietigheid en kleinheid, in de ‘nederigheid’ van de mens. Humilitas verwijst naar wie of wat niet boven de aarde (humus) uitrijst, wie tot de aarde zal terugkeren (humare: begraven). Humanitas komt van humu natus, geboren uit de aarde, eruit oprijzend, er tegelijk bovenuit stijgend als de waterlelie uit de modder van de vijver. Als dat glorievolle wezen geknakt, gekwetst, vernederd wordt, dan vooral moeten we het eerbiedigen, zoals we doen met de doden, zoals we doen in de zorg voor zieken en gekwetsten.”