Vakantie in tijden van corona: een filosofische reflectie

‘Vakantie’ is afgeleid van het Latijnse ‘vacare’ (‘leeg worden’), de ‘vacantia’ van de middeleeuwer bestond uit een ‘vrij zijn (van plichten)’. ‘Vrije tijd’ anderzijds duidde Aristoteles aan met het Griekse woord ‘scholè’. Het is een tijd waarin een bepaalde (zinvolle en ethische) kunde uitgeoefend en geperfectioneerd – dat verklaart het woord ‘school’. Zo beschouwd is vakantie een tijd voor paradijselijke onbezorgdheid, en vrije tijd voor cultivering van vaardigheden. Zou het kunnen dat beide onlosmakelijk en uiterst complementair met elkaar verbonden zijn? De filosoof Ignaas Devisch merkt op dat vakanties snel gaan vervelen, niet de drukte maar de zinloosheid ervan is problematisch. Als vrije tijd te vrij wordt doen we niets meer – we snakken bijgevolg naar een zekere rusteloosheid. Dit resoneert in grote mate met de insteek van Lipsius en Langius. Hoewel zij in tijden leefden waarin vakantie onbestaande was, was de vrije tijd daarentegen cruciaal ter invulling van zinvolle bezigheden die een moreel nut behartigde en tot zielenrust leidde.

Het is voor ieder wellicht vervelend niet de jaarlijkse gewoonte te kunnen naleven. Allengs lijken de werkweken op sisyfusarbeid en het enige waarnaar je uitziet, de helderblauwe zee in Spanje, wordt je ontzegd. Hoewel dit vooral een luxeprobleem oogt, schuilen er vaak toch reële smarten achter het gordijn. Toen Lipsius vertelde dat hij met spijt België, zijn vaderland, zou verlaten vanwege de onophoudelijke burgeroorlogen, wierp Langius op dat wegvluchten niet hetzelfde is als jezelf ontvluchten:

"Wanneer je daaruit wegvlucht, zul je dan ook jezelf ontvluchten? Pas maar op dat het niet anders uitpakt en dat je niet de bron en brandstof van je misère in je hart mee ronddraagt. Koortslijders liggen onrustig te woelen en te draaien en wisselen vaak van bed in ijdele hoop en verlichting: in dezelfde situatie verkeren wij die vergeefs van land veranderen, ziek … van geest. Want zo maken wij de kwaal zichtbaar, maar nemen we hem niet weg, en wij geven blijk van een inwendige koorts zonder hem te genezen."

Uit het voorgaande kunnen we afleiden dat het niet nodig is te jammeren over bepaalde corona-gerelateerde misgenoegens zoals vakantieloosheid. Bovendien, zo zei Langius, is ‘tegenspoed’ wezenlijk ‘voorspoed’ omdat ze ‘nuttig’ is. Zowel Lipsius als Langius stonden sterk onder invloed van christelijke en stoïcijnse denkwijzen, vandaar beklemtoonden zij dat we het noodlot (de ‘Voorzienigheid’) noch God kunnen tegenstribbelen. Wellicht zouden zij thans geopperd hebben dat corona niet door een menselijke maar goddelijke wil – het noodlot – in het leven geroepen is (ofschoon de mondiale verspreiding uiteraard vraagtekens oproept). Niet alleen de rede, maar ook rampspoed fungeert dusdanig als ‘richtsnoer’ en ‘toetssteen’. De filosofen suggereren niet te zeuren maar het belang van onze ellende in te zien:

Rampspoed geeft kracht:

"Zoals bomen dank zij de schokken van de wind dieper wortel schieten, zo volharden de goede mensen méér in hun morele moed, wanneer zij zo nu en dan door de stormvlagen van tegenslag getroffen zijn."

Rampspoed is toetsing:

"Als een stuurman altijd de wind mee heeft, zal hij nooit zijn bekwaamheid laten zien; een mens die alles meeheeft, toont nooit zijn kracht."

Rampspoed toont voorbeeld:

"Omdat de kracht en de weerstand van goede mensen bij tegenslag een lichtbaken vormen voor onze duistere wereld. Door hun voorbeeld roepen zij anderen tot een zelfde houding op en geven als het ware de weg aan."

Naast de rede, deelden de filosofen ook een passie voor mooie tuinen. Boeken en tulpen (symbolisch voor ‘rede’ en ‘leven’) waren de twee grote voorliefdes van Lipsius, van waaruit de grootste tevredenheid kon geput worden. Let wel, in de tuin moest gewerkt worden – ‘ijdelheid en luiheid’ hoorden er geenszins in thuis:

Moet je zien hoe vlijtig ze in de tuin bezig zijn: zij zitten, wandelen rond, gapen, slapen en verder niets; zij hebben geen tuin om zich in hun vrije tijd erin terug te trekken, maar om zichzelf er in luiheid te begraven.

Men hoort te contempleren tussen de bloemen gezien ‘wensen’ geen vruchten baren. Tuinen zijn geschapen voor ‘gematigd genoegen, niet voor vertoon; voor rust, niet voor luiheid’. Daarom poneert Langius: ‘In die werkeloosheid vind ik ook mijn werk, dáár ontdekt mijn geest wat hij zonder enige verrichting verrichten, zonder enige arbeid bewerken kan.’ Het harde werk is een ‘weg’ naar innerlijke standvastigheid, geen ‘einddoel’. Zo kunnen we werken in de tuin of parken bezoeken, in tegenstelling tot het reizen dat ons vaak verstrooid maakt. In de tuin zijn we voorbestemde ‘dichters’ en ‘filosofen’, ‘beschermd en beveiligd tegen al het uitwendige, verblijf ik binnen mijzelf’. Is het bezoek aan groene valleien geen zinvol, veelbelovend en veilig alternatief in kleurloze tijden van corona?

Meer lezen?

Vakantieproof de zomer in
Reportage - Vakantieplekjes waar je helemaal zen van wordt
Nederlandse strikte lockdown: minder besmettingen of net slecht voor de volksgezondheid?