De droomwereld - een filosofische uiteenzetting
Lectuur over dromen is haast overal verkrijgbaar in boekenwinkels. Daarin wordt duidelijk de betekenis uitgelegd die wordt toegeschreven aan verschillende (droom)symbolen. Een droomanalyse kan helpen om moeilijk te begrijpen, maar toch cruciale aspecten van het leven bloot te leggen aan het bewustzijn van de dromer, zoals kennis over levensfasen, overgangsfasen, diepere verlangens en de betekenis achter trauma's en angsten. Symbolische droomscènes kunnen ook allerlei verborgen suggesties bevatten die behulpzaam kunnen zijn bij het nemen van levensbeslissingen en die uitnodigen tot verdere zelfreflectie. Maar wat als we de droom nu eens zelf laten spreken in plaats van een boek?
Introjectie of projectie?
De gedachte dat een andere wereld ons meer kan vertellen over onszelf, het leven of de toekomst, is niet nieuw. Plato sprak hier al zo'n 2400 jaar geleden over, met zijn ideeënwereld waar mensen op natuurlijke wijze mee verbonden zijn en waaruit wezenlijk inzicht kan worden verkregen door middel van 'herinnering'. Daarnaast geloofden veel religieuze groepen dat visioenen onthuld konden worden via zo'n wereld, vooral in de droomwereld. Deze idee heeft nog steeds veel weerklank in onze tijd, vooral door de psychoanalytische denkwijze van Carl Jung. De mysticus beweert dat dromen ons iets kunnen leren over onze plaats in het universum. Maar terwijl Plato schrijft dat ideeën geïncarneerd worden in de ziel, dus op een pathische manier 'ingebracht' worden en ons 'overvallen', beweert Jung dat dergelijke ideeën (vormen van inhoud) of 'archetypen' verklaard kunnen worden door middel van 'projectie'. Jung's benadering is zeer optimistisch: droomsymbolen hebben een universele vorm en zodra hun betekenis wordt onthuld, kunnen we bijna elke droom verklaren op basis daarvan. Bijvoorbeeld, het archetype van de troostende maagd Maria verwijst naar kosmische harmonie, onschuld, schoonheid, enzovoort - maar de vraag is of troost niet eerder voortkomt uit haar aardse verdriet (kosmische disharmonie, schuldgevoel, de onbereikbaarheid van schoonheid). Terzijde, proberen we aannemelijk te maken dat Jungs benadering een enorme leemte vertoont. 'Projectie' betekent namelijk dat wij 'betekenis projecteren' op de dingen (symbolen). Maar kunnen we zomaar betekenis opleggen aan symbolen, of is het eerder omgekeerd, en dragen symbolen zelf een veelheid aan betekenissen in zich? Is het zinvoller om de droomtoestanden uit de droomwereld te halen door ze te reduceren tot mentale beelden en ze vervolgens te integreren in een studie over de geest van de dromer - of is het zinvoller om rechtstreeks toegang te hebben tot de droomwereld en wat deze ons aan kennis toevertrouwt?
Symbolen en tekens
Wanneer een symbool wordt waargenomen, onthult het zichzelf als "symbool", niet als een vaste betekenis, maar als iets dat op zichzelf spreekt, of liever gezegd, iets dat tot ons spreekt. Wanneer echter de indruk ontstaat dat symbolen geen meervoudige maar slechts eenduidige betekenissen hebben, worden ze definitieve "tekens". Terwijl een teken naar iets verwijst, draagt een symbool de betekenis in zichzelf, of anders gezegd, terwijl een teken een doel heeft, is een symbool doelloos maar toch betekenisvol en waardevol. Mensen werken met tekens, terwijl symbolen invloed hebben op mensen. Een verbodsbord is bijvoorbeeld een teken en verwijst naar wat verboden is. Maar is het even eenvoudig om de symboliek van een roos te verklaren? De vraag is echter welke van de twee ons het meest kan vertellen. Volgens Jung is een analyse van archetypen ongetwijfeld belangrijk: vermeende symbolen hebben een universele vorm die betekenis krijgt door onze ervaring. Maar zodra een algemene interpretatie de plaats inneemt van het (oorspronkelijk beweeglijke) symbool, verandert het in een teken dat nauwkeurig kan worden beschreven in droomanalyse. Niet alleen Jung, maar bijna de hele psychologie beschouwt een droomsymbool als een object, als iets waarvan de vorm mentaal wordt gepresenteerd om te bestuderen. Terwijl symboliek juist vereist dat men er accepterend en ontvankelijk voor is. In zijn werk "Rondom de Leegte" beschrijft filosoof Cornelis Verhoeven het verschil op concrete wijze: "In een droom ziet een dromer een spin in een web. De psycholoog vraagt nu: wat gaat er in de dromer om dat hij een spin ziet? Hij zal de spin alleen zien als een product van de fantasie van de dromer, een projectie op de muur van de slaapkamer, een beeld van de toestand van de ziel van de dromer. De spin zelf is niet het eigenlijke, maar die toestand. Het symbolische standpunt is: welke boeiende betekenis heeft de spin dat de dromer haar nog steeds in zijn dromen ziet? Wat is de spin voor een wezen dat ze de dromer nog steeds in zijn slaap achtervolgt en intrigeert?" De symboliek legt de nadruk op de spin, niet op de dromer wiens spin verwijst naar zijn psychische toestand. Het is de spin die juist deze toestand produceert door zijn verschijning. De ziel is een product van de dingen en niet andersom, het "is het geheel van de invloeden van de dingen op de mens, een introjectie van de betekenis van de dingen".
Vlinder of dromer?
De psychoanalyse begint altijd met een symbool, maar transformeert het tot iets definitiefs, namelijk een teken. Het archetype van de maagd Maria is de vorm van het vrouwelijke/moederlijke dat wordt ingekleurd door onze ervaringen met het vrouwelijke geslacht en moederlijke zorgfiguren. Maar wat is dan de symbolische betekenis van het moederlijke/vrouwelijke enzovoort? Een boek over droomsymboliek kan ons hoogstens experimentele en rationeel-empirische kennis verschaffen, zij het tot op zekere hoogte. Helaas lijkt dat tegenwoordig bijna de enige kennis te zijn waarop we vertrouwen. Wat de dingen zelf ons te zeggen hebben, lijkt minder toegankelijk. Of het nu in een droom- of waaktoestand is, symbolen lijken twijfel op te wekken in de beleving van de gemiddelde laat/postmoderne mens. Toch is de symbolische benadering de meest natuurlijke manier om de wereld tegemoet te treden. Er is namelijk geen kunstmatige, onoverbrugbare barrière tussen "ik" en "wereld", maar hoogstens een vage zigzaglijn met overlappingen en vermenging. Zo vroeg de taoïst Zhuang Zi zich ooit af: "Eens op een dag droomde ik, Zhuang Zi, dat ik een vlinder was, een vlinder die fladderend rondvloog, tevreden met zichzelf, zonder zich bewust te zijn dat hij mij was. Plotseling werd ik wakker en besefte ik dat ik nog steeds Zhuang Zi was. Nu is de vraag of ik Zhuang Zi ben die droomde dat hij een vlinder was, of een vlinder die droomde dat hij Zhuang Zi was." Het zou te simplistisch zijn om hier te spreken van een "neurotische toestand". De verwondering van Zhuang Zi ontstaat eenvoudigweg doordat hij een impliciete vraag stelt aan een vlinder (symbool). Niet een boek over de symboliek van een vlinder zal hem geruststellende antwoorden bieden, maar de vlinder zelf.
In een andere tekst maakt Zhuang Zi melding van een zorgeloos meisje wiens "adem dieper is dan de diepste zorgen" - zij "slaapt zonder dromen om te waken zonder gepieker". Zou het kunnen dat symbolisch denken bijdraagt aan een nachtrust waarbij minder zorgwekkende dromen ontstaan? Volgens de psychoanalyse is een droom immers een (her)ordening van indrukken en bijbehorende affecten die in de waaktoestand niet voldoende verwerkt zijn. Waarschijnlijk zijn er vier drijfveren die de interesse in droomanalyse stimuleren: ten eerste, mensen willen van nachtmerries af; ten tweede, sommigen worden gekweld door radicale twijfel, waarbij zelfs irrationele dromen existentiële zekerheid moeten bieden; ten derde, sommigen zijn van nature verwonderd over hetgeen ze dromen; ten slotte, anderen willen het geluk dat ze in hun dromen ervaren ook in hun waakzame leven terugvinden. Wat de reden voor een droomanalyse ook mag zijn, het lijkt zinvol om deze in een waaktoestand te ervaren, in de droomwereld en met betrekking tot de dingen die we daarin tegenkomen.
Vond je dit een boeiend artikel en wil je meer artikelen?
Abonneer je nu en ontvang één jaar lang alle edities van Bloom. Bespaar €20 en geniet van de voordelen.
Word een Bloom’er
-
>
8 edities van het Bloom-tijdschrift op jaarbasis
-
>
toegang tot alle leesartikelen uit het Bloom-tijdschrift + extra leesvoer
-
>
EXCLUSIEF! bereken en lees (on)beperkt persoonlijke geboortehoroscopen
-
>
kortingen op geselecteerde producten in de BloomShop
-
>
unieke themahoroscopen: je Jaarhoroscoop 2024, Ascendanthoroscoop 2024-2025, je Chinese horoscoop 2024,...
Reacties
Een account is verplicht om te reageren. Log in of registreer je nu
Inloggen / registreren